Chi che röia a San Ciascian tla Ciasa dles Uniuns y pësta ite y sö por i lintrins dles stighes che porta sö alt tl gran salf dles manifestaziuns, pó amiré iló söl mür n depënt de Lois Irsara che rapresentëia le portrait de n ël cun sotia la scrita: Janbatista Rinna (1764-1846), Governadú dla Dalmazia, Aconsiadú dl Imparadú, Ciavalier de Rü Sciaré. Tl pröm momënt, pól ester, ne se fej tröc nia adinfora y ma püc sá olá mëte chësc inom y cun ci personalité le assozié. Por la comunité da San Ciascian é Janbatista Rinna n fi important che i fej onur y che vëgn recordé porvia de sü miric arjunc, ince sce dnatadöt tl forest, y de sües cualités particolares. Janbatista é nasciü sö Cianins da na familia da paur dër scëmpla. Bele da möt mostrâl ligrëza y talënt da imparé y da jí a scora y al é porchël defata rové demez a studié. La strada che al á tut n’é indere nia stada chëra de so fre Ojöp Tone Rinna, che é gnü prou, mo chëra de n aministradú y iurist. Sciöche so fre é ince ël jü a Viena, olache al á spo defata metü man na cariera daldöt unica. Bele adora s’âl fat n bun inom sciöche iurist y impieghé y an ti afidâ inciaries tres plü de pëis: insciö él bele tl 1789 gnü nominé aconsiadú magistral a Gorize, tl 1795 pretur capo dl comissariat zircondarial a Gradiscja, tl 1797 ál surantut la direziun di afars politics, finanziars y iudiziars tla Dalmazia, tl 1798 él cinamai gnü metü governadú dla Dalmazia, tl 1802 él gnü nominé aconsiadú governatif a Trieste y inciarié cun la responsabilité dl comerz y dla navigaziun; defata dedô él gnü aconsiadú governatif a Praga y inciarié cun la direzione dla navigaziun söla Donau inferiura.
La storia dla Monarchia asburgica é rica de personalités che á lascé mesces stersces y che á scrit para la storia. Gonot gnô chëstes porsones premiades o onorades cun le conferimënt de medaies y titui. Öna de chëstes personalités é ince Johann Baptist Rinna da Suracianins. Por avëi sorví la Monarchia cun impëgn, fedelté y gran lealté á Janbatista Rinna podü pié do fora dles mans dl imparadú Francësch I d’Austria le titul da nobl cun le predicat “von Sarenbach” por ladin „de Rü Sciaré“.
Jan Batista Rinna ê na figöra zentrala tl’aministraziun dla Monarchia asburgica. Cis tla aminstraziun dla Dalmazia gnô sües competënzes dassënn aprijades. La Dalmazia ê inlaota na regiun strategica por la Monarichia asburgica. Rinna gnô dantadöt aprijé por les reformes che al menâ inant cun gran enfiziënza tl’aminstraziun, al á de gragn miric por avëi renforzé la iustizia sciöche ince por la promoziun de mosöres a bëgn dl svilup economich dles provinzes dlungia le mer jö. Sciöche iurist ezelënt s’ál dé da fá por amoderné tla Dalmazia les strotöres iuridiches y por avëi unifiché la legislaziun.
Rodunt por chisc miric á Rinna ciafé dal imparadú Francësch I le titul da nobl, n onur che ti gnô dé te chësta fasa tardia dla Monarchia ma plü a dër püces porsones. Le diplom de nobilitaziun, sotescrit dal imparadú Francësch I d’Austria, é costituí da n sföi de 8 plates cun fat jö a mez le bel blasun da nobl. Taché pro les sföi cun dui corduns él n gran sigil de cëra cöcena, ponü ite te na poscia de metal che confermëia ofizialmënter le status sozial nü y che é ince espresciun y simbol dla potesté imperiala.
Do la desfata dla Monarchia asburgica y la fin dl domëne dl imparadú é tröc documënc, decoraziuns y insëgnes imperiales de chësta epoca tomá tla desmentianza o é jüs a perde por dagnora. Les generaziuns che gnô do n’á plü degöna relaziun o pücia ligrëza cun chëstes testemonianzes storiches, ai ti dê tres manco importanza insciö che chisc ogec rovâ impü indlunch intoronn: valch söl marcé dl anticuariat, d’atri te man de colezionisc‘ o – sciöche tl caje dl diplom da nobl de Janbatista Rinna – sön na deponia dal refodam a Viena. Danter müdli de libri y de vedli documënc á dan da ca. 20 agn i lauranc de chësta deponia descorí n sföi cun
plates de bragamin cun taché lapró n bel gran sigil de cëra cöcena, che an á spo plü tert identifiché sciöche diplom da nobl de Janbatista Rinna. Coche al é rové chiló ne sán cina incö nia. Storics mina che al ais fat pert de na coleziun privata o de n archif privat gnü desmandré adöm a d’ater refodam sön chësc post. Al é sté na fortüna che na porsona „de cultura“ rovada por caje lapró s’l’á spo tut para y fistidié che al rovass tl Museum Ladin a San Martin de Tor. Dl bel gran sigil êl baldi ma plü romagnü n pice müdl de spidic fac ia te n scarnüz de papier insciö che chësc oget manaciâ da jí a perde por dagnora.
Sön iniziativa dl Museum Ladin é le sigil da püch gnü restauré dala esperta de sfragistica Lidia Borgogno dl Archif provinzial da Balsan y se presentëia indô valgamia bun, ince sce val‘ toc n’é nia plü stá da ciafé. Le sigil de Francësch I d’Austria rafigurëia le blasun ofizial dl imparadú y söla liënda inciaria vëgnel cumpedé sö düc i raiuns dl imper asburgich de chël momënt. Le diplom da nobl cun le sigil imperial ne simbolisëia nia ma l’inalzamënt de Rinna tla noblaria, mo é ince na testimonianza via di mecanisms dl podëi y na reconescënza al intern dla burocrazia imperiala. Le diplom da nobl de Janbatista Rinna é por le Museum Ladin n esponat de valur che nes recorda na porsona dla Val Badia y n ladin reconesciü y aprijé lunc y lerch por süa gran cariera tla Monarchia. Tl medem momënt é le conferimënt a Rinna ince na testimonianza y n lian de nostes valades al domëne asburgich. Tres la inrescida dl Museum á l’importanza dl diplom y dl sigil sëgn podü gní studiada ciamó plü a funz.
La descurida de chësc documënt y de so sigil nes impormënt incö na odlada nöia söla ultima fasa dla monarchia asburgica. Al nes mostra le lian strënt danter aministraziun, iurisdiziun y onorificënzes. Tl medem momënt nes mostra la storia de chësc documënt che n gröm de documënc y artefac é ince incö ciamó al prigo da jí a perde o da gní desdrüc. Chësc, insciö le pinsier dla diretuia dl Museum Ladin, Katharina Moling, des nes invié a tigní sö y valorisé ciamó deplü reperc che pó nes cunté valch de nosta jënt. Le diplom de Janbatista Rinna, insciö inant la direturia dl Museum, vá a d’arichí dassënn les archivalies tignides sö tl Museum y portará pro a mantigní insciö inant via la recordanza al Ciavalier de Rü Sciaré.
La personalité de Janbatista Rinna y süa nobilitaziun é incö por la storia di Ladins bëgn deplü co ma na picia nota jö a pe dla plata. Ara é n simbol por le laur y l’impëgn de n impiegat aministratif y iurist ejemplar dla Monarchia, mo ince na desmostraziun che tesurs d’archif pó val’iade ince gní a löm zënza che degügn ne s’al ponsass mai.
Dl bel gran sigil êl ma plü romagnü n müdl de spidic
Lidia Borgogno tl alur da restauré le sigil
depënt de Janbatista Rina tla Ciasa dles uniuns a San Ciascian che porta so inom